چکیده

انتقال و حضور گونه های بیگانه و غیر بومی با قابلیت تهاجم و مهاجم مهمترین تهدیدات زیستی و مخاطرات طبیعی در جهان محسوب می شود که می تواند در تمام مولفه های محیط زیست و منابع طبیعی، بخش کشاورزی (زراعت و باغداری، دام، طیور و آبزیان) و حتی بهداشت و امنیت غدایی برای انسان تاثیرات منفی وارد سازد. گونه های با قابلیت تهاجم و مهاجم از طریق جابجایی تصادفی یا عمدی (هدفمند) و از مسیر های مختلف در محدوده جغرافیایی و زیستگاه های طبیعی خشکی و دریایی و یا مناطق شهری و کشاورزی معرفی شوند. نتیجه فرآیند حضور گونه های فرصت طلب در صورت استقرار و تثبیت و ایجاد رقابت زیستی و زیستگاهی با گونه های بومی، می تواند موجب آشفتگی و بهم ریختگی در زنجیره های غذایی، تغییر در رفتار و الگو های زیستی، کاهش مطلوبیت زیستگاهی و در نتیجه آن مهاجرت اجباری یا جابجایی غیر ارادی گونه ها، کاهش جمعیت گونه های بومی و همچنین خسارات اقتصادی و به خطر افتادن امنیت زیستی و غذایی شود. درصورتیکه گونه های غیر بومی به طور چشمگیری گسترش پیدا کنند در این صورت به عنوان گونه های مهاجم شناخته می شوند. گونه های با ویژگی تهاجمی اغلب گونه هایی هستند که تولید مثل سریع دارند و به سرعت در شرایط متنوع زیستگاهی ( از نظر کیفیت آب، دسترسی به مواد غذایی و . . . ) گسترش می یابند و در واقع یک مجموعه ژنی متنوع و یا مرتبط با فعالیت های انسانی خواهند بود. نداشتن دشمنان طبیعی، وجود رقابت برای اشغال زیستگاه، رژیم غذایی و رفتار تغذیه ای، شکار گونه های بومی، انتقال عوامل بیماری زا به زیستگاه محلی خصوصا در شرایطی که گونه های بومی به آن بیماری ها مقاوم نباشند از جمله تهدیدات می باشد. تنوع و گستردگی در زیست بوم های مرزی کشور برای انتقال و جابجایی تصادفی و تحت تاثیر فرآینده ای طبیعی از یک سو و مسیر های غیر قابل کنترل، ناخواسته و یا هدفمند ورود و معرفی گونه های غیر بومی و بیگانه به کشور می تواند یکی از چالش های پیش رو محیط زیست و منابع طبیعی، اجتماعی- اقتصادی و حتی امنیتی کشور محسوب شود. در نتیجه احتمال وجود خواهد داشت که ساختار تعادل شکل گرفته و پایدار بین جمعیت های گوناگون (اعم از انسانی، جانوری، گیاهی و میکرو ارگانیسم ها) و منابع موجود را دچار آسیب های غیر قابل جبران نماید. ورود هر نوع موجود زنده به این نظام های زنده باعث تغییر در این نظم طبیعی شده و زیست بوم ها را دچار تغییر می نماید که اغلب این تغییرات می‌تواند ماهیت مخرب داشته باشند. بویژه این موضوع زمانی ابعاد تهدید آمیز به خود می گیرد که گونه جدید در گروه گونه های بیگانه مهاجم قرار گیرد. شناسایی و معرفی گونه های با قابلیت تهاجم و مهاجم از میان گونه های بیگانه و غیر بومی می بایست بر سه اصل 1) بررسی منابع و مستندات آرشیوی و 2) مراجعه به پایگاه داده ها (ملی، منطقه ای و بین المللی) و 3) پایش میدانی و بروز رسانی اطلاعات برنامه ریزی و مشخص گردد. بدین منظور توسط گروه متخصصان گونه های مهاجم (ISSG) ، اطلاعات و داده های مربوط به وضعیت پراکنش و تهاجم گونه های گونه های بیگانه و غیر بومی با قابلیت تهاجم و مهاجم بر اساس استانداردهای ارائه شده از سوی اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) بطور ادواری مشخص و اعلام می شود. لذا پيش از اينكه حضور اين گونه ها باعث بروز مشكلات گسترده براي تنوع زيستي و جوامع انساني شوند و زيان هاي اجتماعی - اقتصادي و حتی امنیتی بسياري به بار ‌آورند، می بایست با بررسی ارتباطات بوم شناختي آنها در مناطق جدید و معرفی شده، نسبت به اجرای برنامه های مدیریت پیشگیری و کنترل و یا کاهش و حذف آنها اقدام نمود. بدیهی است که شناحت ویژگی های گونه و شرایط جغرافیایی و اقلیمی نقش مهمی را در موفقیت گام به گام مدیریتی ایفا می کنند. در همین ارتباط خوشبختانه الزامات قانونی در کنوانسیون های بین المللی نظیر تنوع زیستی (CBD) و تغییر اقلیم (FCCC) به عنوان یکی از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (SDGs) از سوی نهاد های ملی از جمله سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی برای افق 2030 م. نیز مورد تاکید قرار گرفته است. لذا از یک سو اهمیت مخاطرات و تهدیدات حضور و گسترش گونه های بیگانه و مهاجم برای حفاظت از منابع طبیعی و تنوع زیستی کشور، و از سوی دیگر شناخت پیامد های ناشی از اثرات منفی بر زیستمندان و زیستگاه های ارزشمند، حساس و آسیب پذیر از اولویت هایی می باشد که می بایست مورد توجه قرار گیرد. بر اساس جدیدترین اطلاعات استخراج شده از گزارش ها و مقالات علمی، منابع آرشیوی و مستندات و پایگاه های ملی و بین المللی اطلاعات، از میان 157 گونه بیگانه و غیر بومی معرفی و ثبت شده کشور، فهرستی شامل 92 گونه آبزیان در آرایه های زیستی مختلف تفکیک و معرفی گردیده است. این مجموعه که در برگیرنده اطلاعات گونه شناسی، ویژگی های زیست بوم، پیشنه حضور و معرفی، مسیر های جابجایی و انتقال، مخاطرات و تهدیدات زیست محیطی، پیامد های اجتماعی و اقتصادی، و راهکار های کنترل و مبارزه می باشد، در واقع اولین فهرست منسجم گونه های بیگانه و غیر بومی آبزیان با قابلیت تهاجم و مهاجم برای کشور محسوب می شود که تاکنون بطور تصادفی و یا تحت تاثیر عوامل طبیعی و اقلیمی، با هدف توسعه آبزی پروری و صید ورزشی، مبارزه بیولوژیک و یا مطالعات ازمایشگاهی، تجارت آبزیان زینتی و قاچاق گونه های غیر بومی زینتی و خانگی و . . . به کشور وارد شده اند. بدیهی است که فهرست حاضر با توجه به کمبود (و یا نبود) اطلاعات لازم و ارائه گزارش ها و مستندات علمی، به صورت نهایی گونه ها نخواهد بود، و لذا امکان افزایش تعداد گونه ها در بعضی از گروه ها ی میکرو ارگانیسم ها، گیاهان و جانوران وجود خواهد داشت. از طرفی در بسیاری از موارد تعدادی از گونه های بیگانه و غیر بومی صرفا به عنوان اولین گزارش از حضور و معرفی آنها به ثبت رسیده است که در چنین شرایطی به دلایل مختلف نظیر عدم مشاهده آثار تهاجم، امکان عدم سازگاری با زیستگاه، عدم توانایی در استقرار کامل گونه تازه وارد، نامناسب بودن شرایط و عدم مطلوبیت زیستگاهی و شرایط زیستی برای گسترش، عدم مشاهده بروز آثار و پیامد های منفی، و یا عدم مطالعات و بررسی های میدانی شواهد و مستندات کافی برای اثبات تهاجم آنها وجود ندارد. ولی با توجه به اینکه بر اساس پایگاه های داده های منطقه ای و جهانی در فهرست گونه ای بیگانه و مهاجم (AIS) و یا فهرست هشدار (Alert list) قرار دارند، می بایست مورد توجه قرار گیرند. این فهرست شامل گونه هایی است که بر اساس استانداردهای ارائه شده از سوی کار گروه متخصصان گونه های مهاجم و همچنین انطباق با اطلاعات و داده های موجود در خصوص وضعیت پراکنش و تهاجم گونه مشخص شده است. وضعیت گونه های فهرست شده شامل سه گروه می باشد: 1) گونه هایی که بطور کامل در منطقه مستقر و تثبیت شده اند (Established species) و وضعیت تهاجمی و مهاجم بودن آنها مشخص شده است، 2) گونه هایی که علیرغم غیر بومی و بیگانه بودن آنها، هیچ اطلاعات و مستنداتی در مورد وضعیت تهاجمی آنها وجود ندارد و یا با توجه به کمبود اطلاعات و دادها در منطقه جدید و معرفی شده، نمی توان اظهار نظر مشخصی برای تغیین وضعیت تهاجم و مهاجم بودن انها ارائه نمود و 3) گونه هایی که در منطقه مهاجم نیستند، اما به استناد پایگاه داده های گونه های بیگانه و مهاجم، در مناطق دیگر و بخصوص در نواحی همجوار به عنوان مهاجم گزارش شده اند. بر همین اساس از تک یاخته ها و جلبک های دریایی، 13 گونه ریز جلبک های دریایی (شامل 9 گونه تک یاخته تاژکدار، یک گونه جلبک سبز - آبی، 2 گونه جلبک سبز و یک گونه جلبک قهوه ای)، گیاهان آبزی و کنار آبزی ، 11 گونه (شامل یک گونه سرخس آبزی و 10 گونه گیاه دانه دار آبزی و کنار آبزی، بی مهرگان دریایی و آب شیرین 14 گونه (شامل 2 گونه شانه دار، 4 گونه عروس دریایی، یک گونه کرم نواری انگل ماهیان، 2 گونه کشتی چسب - بارناکل، 2 گونه خرچنگ دریایی، 3 گونه میگو آب شیرین، یک گونه صدف دوکفه ای آب شیرین و یک گونه ستاره دریایی، و مهره داران آب شیرین و دریایی، 51 گونه (شامل 47 گونه ماهی آب شیرین و دریایی، 2 گونه لاک پشت آب شیرین، 2 گونه تمساح آب شیرین و یک گونه پستاندار جونده معرفی می شوند.

کليدواژه ها

گونه های بیگانه، تهاجم، تهدیدات زیستی، آبزیان، ایران

کد مقاله / لینک ثابت به این مقاله

برای لینک دهی به این مقاله، می توانید از لینک زیر استفاده نمایید. این لینک همیشه ثابت است :

نحوه استناد به مقاله

در صورتی که می خواهید در اثر پژوهشی خود به این مقاله ارجاع دهید، به سادگی می توانید از عبارت زیر در بخش منابع و مراجع استفاده نمایید:
فریدون عوفی , 1399 , معرفی و تهدیدات زیستی گونه های آبزیان بیگانه و مهاجم ایران , اولین کنفرانس ملی تنوع زیستی فارس