چکیده

چکیده تفصیلی: بیان مسئله: پرسش از هویت در ایران معاصر، به‌هیچ‌روی پرسش جدیدی نیست، تاریخ معاصر ایران با پرسش هویت و به‌ویژه در سال‌های اخیر، هویت ایرانی ـ اسلامی عجین شده است. این آمیختگی چنان است که می‌توان فرآیندهای مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اعم از مدرنیزاسیون، توسعه، مشروطه‌خواهی، قیام‌های اجتماعی، انقلاب اسلامی و غیره را حول محور هویت (پرسش هویت) از نو صورت‌بندی کرد (صدیق سروستانی و قادری، 1387). مسئله تنوع هویتی ازیک‌طرف و مرتبط بودن مقوله همبستگی و انسجام ملی با نحوه مدیریت خرده هویت‌ها کشورها را به سیاست‌گذاری و اجرای برنامه‌های مدیریتی برای انسجام هویتی و درنهایت هویت ملی یکپارچه واداشته است. مسئله اصلی این است که چگونه می‌توان هویت‌های اجتماعی متعدد را در درون هویتی کلی‌تر همانند هویت ملی، که بالاترین سطح هویت ملی در هر کشوری است، هماهنگ کرد (عبدالهی، ۱۳۷۵: ۱۲۶). با عنایت به تکثر هویتی در جوامع کنونی، در مورد ایران باید گفت سرزمین تاریخی آن به سبب موقعیت جغرافیایی‌اش، همواره کانون فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون بوده است و این وضعیت زمینه‌ساز تنوع هویتی در کشور شده است. این تنوع هویتی به اشکال و اقسام گوناگونی همچون هویت ملی، دینی، قومی و مدرن دیده می‌شود. رابطه بین این ابعاد یکی موضوعات موردتوجه سیاست‌گذاران، برنامه ریزان ، محققان و پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی از گذشته تا به حال بوده و مطالعات و پژوهش‌های زیادی را برانگیخته است. این مطالعه به بررسی میزان قوت ابعاد چهارگانه هویت ایرانی در شاکله هویت ایرانی و نوع رابطه بین این ابعاد پرداخته است. روش: این مطالعه به‌صورت مرور نظام‌مند انجام‌شده است. جستجو در مهم‌ترین پایگاه‌های اطلاعات فارسی با کلیدواژه‌های هویت ایرانی، هویت اسلامی، هویت قومی، هویت مدرن در محدوده زمانی بین سال‌های 1380 تا 1399 انجام شد. از مجموع مقالات به‌دست‌آمده نهایتاً 19 مقاله مورد تائید قرار گرفت و وارد مطالعه گردید. یافته‌ها: بررسی پژوهش‌ها نشان می‌دهد ابعاد چهارگانه هویت دینی، ملی، قومی و مدرن در شاکله هویت ایرانی وجود دارند ولی درباره اینکه کدام‌یک از این ابعاد از قوت بیشتری برخوردار است اختلاف‌نظر وجود دارد. در برخی پژوهش‌ها حضور و قوت ابعاد به ترتیب هویت دینی، هویت ملی، هویت قومی و هویت مدرن گزارش‌شده است و در برخی پژوهش‌ها این ترکیب به این قرار است: هویت ملی، هویت دینی، هویت قومی و هویت مدرن. البته برخی پژوهش‌ها میزان قوت ابعاد مختلف هویت ایرانی را در بین پاسخگویان را به‌قرار دیگری گزارش کرده‌اند که به نظر می‌رسد علت اختلاف‌نظر به نحوه شاخص سازی در مورد ابعاد مختلف هویت ایرانی و جامعه آماری بازگردد . در مورد رابطه بین ابعاد هویت ایرانی سه رابطه موردتوجه بوده است:1) رابطه هویت ملی و دینی، بررسی‌ها نشان می‌دهد ابعاد ملی و دینی هویت ایرانی از قوت و میانگین بالایی در شاکله هویت ایرانی برخوردار هستند و این رابطه مثبت و معنادار ذکرشده است و نتایج پژوهش‌ها حکایت از همسازی عناصر دینی و ملی هویت ایرانی دارد. 2) رابطه هویت ملی و قومی، این رابطه در پژوهش‌ها هم مثبت و معنادار و هم منفی و معنادار ذکرشده است ولی پژوهش‌هایی که این رابطه را عمیق‌تر بررسی کرده‌اند معتقدند که ابعاد فرهنگی و اجتماعی هویت قومی و ملی باهم سازگاری یافته‌اند و ناسازگاری در ابعاد سیاسی این دو بعد از هویت ایرانی است.3) رابطه هویت مدرن و هویت ملی و دینی، در اکثر پژوهش‌ها این رابطه منفی و معنادار ذکرشده است و با افزایش هویت مدرن شاهد کاهش هویت دینی و ملی خواهیم بود. بحث و نتیجه‌گیری: برمبنای مطالعات حوزه هویت ایرانی، مسئلۀ اول آن است که هویت ایرانی داراي چه ابعادي است؛ البته طرح این سؤال مبتنی براین پیش‌فرض اسـت کـه جوهره و ماهیت هویت نمی‌تواند یک‌پایه و تک عنصري در نظر گرفته شود؛ با توجه به اتخاذِ پیش‌فرض ترکیبی بودن هویت، مسئله جنبۀ دیگري نیز پیدا می‌کند و آن این است که مناسبات میان اجزاء و سازنده هویت جمعی ایرانیان چگونه اسـت؟ آیا مجموع تعاملات میان این هویت‌ها از نوع تعارضی و تضاد اسـت یـا اینکـه می‌توان از نوعی یکپارچگی، تعامل و همبستگی مثبت میان آن‌ها سخن گفت. محققینی که علاوه بر تأملات نظری به آزمون نظریه در سطح جامعه نیز اقدام کرده‌اند از چهار بعد ملی، دینی، قومی و مدرن هویت ایرانی نام‌برده‌اند و بر پایه داده‌های تجربی مدعی‌اند ابعاد چهارگانه نام‌برده شده در شاکله هویت ایرانی حضور دارند. حتی مطالعات نشان می‌دهد هویت مدرن حضور نسبتاً قوي در شاکلۀ هویت جمعی ایرانی دارد. بیشتر مطالعات از حضور قوی ابعاد ملی و دینی هویت ایرانی حکایت دارند. در مورد تعاملات ابعاد ملی و دینی می‌توان گفت در طول تاريخ هميشه هويت ايراني تحت تأثير مذهب بوده است به‌نحوی‌که تفكيك آن از يكديگر غيرممكن مي‌نمايد هرچند كساني كوشش كرده‌اند ايرانيان را صرفاً با مشخصه و عناصر ملي يا مذهبي صرف توصيف و تبيين كنند ولي تلاش‌های نظري و عملي ‌آنان به دلیل توازن، همسازی و آميختگي عناصر ملي و ديني هويت ايراني و ارتباط وثيق آن‌ها با يكديگر راه به‌جایی نبرده است و تلاش آنان در حوزه اجتماعي و سیاست‌گذاری به ناتواني و محروميت از ظرفيت‌ها و ذخاير غني هويت ايراني منجر شده است. در مورد تعاملات ابعاد ملی و قومی هویت ایرانی نیز در ابعاد فرهنگی و اجتماعی از همسازی و همبستگی این ابعاد سخن گفت ولی در ابعاد سیاسی به‌ویژه وقتی‌که سعی شود با تضعیف یکی دیگری برجسته شود، می‌توان از تعارض و رابطه منفی و معنادار سخن گفت.در مورد تعاملات بین هویت مدرن و هویت ملی و دینی مطالعات تجربی بیشتر از تعامل منفی سخن گفتند و سخن این است برجستگی هویت مدرن به عزلت‌نشینی هویت ملی و دینی منجر خواهد شد.

کليدواژه ها

هویت ایرانی ، همسازی ، تعارض

کد مقاله / لینک ثابت به این مقاله

برای لینک دهی به این مقاله، می توانید از لینک زیر استفاده نمایید. این لینک همیشه ثابت است :

نحوه استناد به مقاله

در صورتی که می خواهید در اثر پژوهشی خود به این مقاله ارجاع دهید، به سادگی می توانید از عبارت زیر در بخش منابع و مراجع استفاده نمایید:
محمد جواد چیت ساز , 1402 , هویت ایرانی و ابعاد آن: همسازی و تعادل یا ناسازگاری و تعارض , همایش بین المللی هویت ایرانیان